حضوری بی‌مانند

دی ماه سال ۵۸ آغازی بود بر یک حرکت بزرگ در مقابله با دشمنی مهلک از جنس جهل. جبهه و جنگی که زودتر از دفاع مقدس آغاز شد و پویشی متفاوت را میان جوانان مشتاق به خدمت به راه انداخت. پویشی که برای اولین بار تبدیل به «نهضت» شد و «سوادآموزی» را در کشور احیا کرد. با رویکرد انقلابی آغاز شد و جهادی و مردمی پیش رفت و اثرات خود را برای امروزِ جامعه و آمارهای تحصیلی و علمیِ آن به یادگار گذاشت.

به بهانه ی قرار گرفتنمان در دی ماه و سالروز صدور فرمان تشکیل این نهضت و همچنین حضور مستند «انقلابی درون انقلاب» در چهاردهمین جشنواره عمار، نگاهی می‌اندازیم به سه مستندی که به این حرکت جذاب و نمونه موفق که امروز کمتر از آن یاد می‌شود، پرداخته‌اند.

انقلابی درون انقلاب

انقلابی درون انقلاب، به صدور فرمان امام خمینی (ره) و جرقه‌ی تشکیل نهضت سوادآموزی می‌پردازد و نقش رهبری امام، تأثیر فرمان ایشان در حرکتی که ایجاد شد و نیز جنس و روح حاکم بر نهضت را بیان می‌کند که به تک ‌تک اتفاقات و حرکات آن جهت داد. در ادامه این جریان را در کنار دیگر حرکات و نهادهای ایجاد شده پس از انقلاب می‌گذارد تا با بررسی این نمونه، تاثیر ورود جهادی و انقلابی و مهم تر از همه، مردمی به یک مسئله را در کیفیت حل آن نمایش دهد. 

دختر نهضت

کمی که جلوتر می‌آییم وقت آن می‌رسد تا از تجربیات و حضور افراد پیش‌برنده‌ کار بشنویم و بدانیم. از خاطرات آموزشیارانی که مایه‌ شور و شکوفایی این حرکت شدند. «دختر نهضت» به خوبی به بیان این خاطرات می‌پردازد و در کنار گفتن از تجربیات آموزشیاران، نقش مهم و برجسته زنان در این حرکت و همچنین معنای حقیقی واژه‌ انقلاب را نمایان می‌کند؛ تغییری که بعد از شور و شوق تحول در ابتدای مسیر، نوبت به تعمیق و تثبیت آن رسیده و این حرکت های مردمی، مصداقی برای پیشبرد اهداف آنند. روایت زنانه و دخترانه از این حضور و تأثیر، بی‌گمان نکات دقیقی را از فراز و نشیب های آن سال‌ها به همراه دارد.

در نهایت شاید بد نباشد اگر از مسئولینِ این حرکت و ساماندهندگان آن بشنویم که هیچ بویی از ساختارهای اداری و ساعت کاری و... نبرده و تفاوتِ جنس این حرکت با سازمان‌ها و ادارات را بطور عملی نشان می‌دهند.

مدرسه ای در دوردست

در ادامه همین بحث، توجهمان به سیری که نهضت طی کرد، تغییراتی که با آن مواجه شد و او را به امروزش رساند و کارش را نیمه ‌تمام گذاشت جلب می‌شود. «مدرسه ای در دوردست» به سراغ این زاویه دید رفته و تلخی و شیرینی‌های مسیر را از نگاه مسئولین وقت نهضت‌ در سطوح مختلف به تماشا نشسته است. این مستند به تاریخچه‌ی نهضت بصورت دقیق‌ تری پرداخته و اثرات شروع و پایان جنگ و همچنین ورودِ عملکردهای متفاوت به آن را بررسی کرده و از تأثیر این تغییرات بر فضای کار و خروجی‌های نهضت گفته است.

اگر این سه گام را پیش بیایید و با روح حاکم بر نهضت و چگونگی حرکت و اثرگذاری آن آشنا شوید و در مستند مدرسه ای در دوردست، به سیر و سرانجام آن در زمان حال برسید، بی‌گمان بیش از پیش از ضربه‌ای که ورود روحیات منافی با انقلاب به کارهای مختلف زده، دردتان می‌گیرد. بیش از پیش حسرت خواهید خورد بابت ظرفیت نهادهای پویای انقلاب که پشت کاغذبازی‌ها و ساختارهای خسته‌ی اداری محبوس شده‌اند. در یک نگاه کلان‌تر به فضای جامعه، فراتر از حوزه‌ آموزش می توانید رگه‌های این آسیب را در بسیاری از مسائل کشور ببینید و همچنین معنای این جمله‌ی رهبری را عمیق‌تر دریابید:«مسئله‌ی اصلی ما، مسئله‌ی مردم است....در همه تحولات و جنبش‌های گوناگون اجتماعی بزرگ، نقش مردم، نقش معیار است.»

کلام آخر

و اما در پایان، دو نکته مورد توجه است. در میان مستندها و پرداخت‌های تحقیقی و هنری به آنچه نهضت سوادآموزی از سر گذرانده، جای خالی مربوط به شرح وقایع و فعالیت‌های آن طی دهه‌های اخیر از دهه‌ی ۷۰ تا به امروز دیده می‌شود. با مشاهده‌ی این سه مستند، حالا باید دقیق‌تر به دنبال این باشیم که گرفتار شدن نهضت به ساختارهای اداری و غیرمردمی و حمایت مستقیم دولتی، دقیقا چه بر سر آمار فعالیت و حتی کیفیت فعالیت آن آورد. چرا از ارائه‌ی مدارک دقیق‌تر در زمینه‌ی شرح ماوقع این چنددهه امتناع می‌شود؟

آیا فرمان امام در تبدیل کل سرزمین ایران به مدرسه، بطور کامل تحقق یافت؟ آن آرمانی که در پاسخ به بنر نهضت حین سخرانی‌شان فرمودند به ثمر رسید؟ که:« ان شاءالله روزی برسد که ما مسلسل‌هایمان را به قلم تبدیل کنیم. آنقدری که قلم در خدمت بشر و انسانیت بوده، مسلسل نبوده است.» آیا آن حرکتی که روزنامه‌ها و مجلات خارجی از آن با تعبیراتی چون «انقلابی درون انقلاب» یاد کردند، به مقصد رسیده؟ اگر نه، ساختار رسمی و دولتی برنامه‌ای برای آن دارد؟ مگر به صرف اینکه درصد بی‌سوادی پایین آمده، افراد بی‌سواد باقی‌مانده دیگر حقی برای دریافت خدمات ندارند؟ اگر ساختار رسمی برنامه‌ای ندارد، امروز نقش مردم کجاست؟ اصلاً چطور می‌شود حرکت‌های انقلابی را از گزند رخوت نجات داد تا به این سرنوشت دچار نشده یا احیا شوند؟ مردمی که مسئله‌ اصلی کشور، حضور و اراده‌ی آنهاست کجا هستند؟ آیا این نقش و مسئولیت را برای خود قائلند؟ و چندین آیا و چرای دیگر که شاید پاسخ بسیاری از آن‌ها را باید در میان خودمان جستجو کنیم.